İnsanlar arasındaki iletişimi sağlayan dilin en küçük anlamlı paraçasına sözcük denir. Sözcükler herhangi bir varlığı, kavramı ya da eylemi tek başlarına karşılayabildikleri gibi cümle içerisinde yeni anlamlar kazanabilir.
Gerçek (Temel) anlam: Kelimelerin sözlükte karşımıza çıkan ilk anlamlarıdır. Bu yüzden sözlük anlamı da olarak bilinir. Gerçek anlam, bir kelimenin aklımıza gelen ilk anlamıdır.
Örnekler:
- “Ayağını masaya çarptı.”
“Çarpma” kelimesinin aklımıza gelen ilk anlamı “vurmak, hızla değmek” şeklindedir. Bu cümlede “çarpma” kelimesi aklımıza gelen ilk anlamı ile kullanıldığı için gerçek anlam taşımaktadır.
- “Dolu yağmaya başlayınca eve geldik.”
(Dolu: Bir yağış türü)
- “Eve gelen mektubun zarfını yırttı.”
(Yırtmak: Kâğıt, kumaş gibi bükülüp katlanan şeyleri parçalamak)
- “Kara gözlü çocuk düdüğünü çaldı.”
(Kara: Siyah, en koyu renk)
Mecaz Anlam: Bir sözcüğün gerçek anlamından tamamen uzaklaşarak kazandığı yeni anlama denir. Yani bir sözcüğün mecaz anlamlı olabilmesi için gerçek anlamı ile arasında hiçbir bağlantı kalmaması lazım.
Örnekler:
- “Emre dışarda çok fazla kaldığı için güneş çarpmış.”
“Çarpma” sözcüğü aklımıza gelen ilk anlamı olan “vurmak, hızla değmek” şeklinde kullanılmamıştır. Eğer öyle olsaydı Emre’ye güneşin vurduğu anlamını çıkaracaktık. “Çarpma” sözcüğü burada mecaz anlam kazanmış ve “Etkisiyle birdenbire hasta etmek” anlamında kullanılmıştır.
- “Bu konuda çok dolu olduğu için birden ağlamaya başladı.”
(Dolu: Bir duygunun güçlü etkisinde kalmak.)
- “Akşam misafir gelemeyeceği için evi temizlemekten yırttı.”
(Yırtmak: Bir işi yapmaktan kurtulmak.)
- “Kara günler artık geride kaldı.”
(Kara: Kötü, uğursuz, sıkıntılı.)
Uyarı! Bir sözüğün mecaz anlada olabilmesi için cümle içerisinde kullanılması gerekir. Tek başına bulunan sözcükler daima gerçek anlamdadırlar.
Terim anlam: Bir sözcüğün dil, edebiyat, sanat, bilim, spor gibi değişik alanlar da kullanılan ve o alanla ilgili belli bir açıklaması olan sözcüklere denir.
Örnekler:
Matematik: Doğal sayılar, kare, üçgen, türev…
Coğrafya: Meridyen, enlem, Dünya, boğaz…
Futbol: korner, faul, gol…
Fen bilimleri: Hücre, kuvvet, soluk borusu…
Dil Bilgisi: Yüklem, virgül, sıfat…
Bir cümlenin terim olup olmadığı cümleye göre değişir.
Örnekler:
- “Saçlarına taç takmıştı.” (Gerçek anlam)
- “Topu uzaklaştırmak için taca attı.”(Terim anlam)
- “Yeni aldığımız lamba etrafa aşırı derecede ışık saçıyor.” (Gerçek anlam)
- “Ünlü sanatçının ölümüyle bir ışık daha söndü.” (Mecaz anlam)
- “Fen dersinde ışık konusunu işledik.” (Terim anlam)
- “Annem perdeleri yıkadı.” (Gerçek anlam)
- “Bu oynanan oyun son perdeydi.” (Terim anlam)